Η σίτιση από λογοθεραπευτική σκοπιά

Γράφει η Έλενα Τζανάκη*, Λογοθεραπεύτρια

Ο θηλασμός αποτελεί το έναυσμα για τη σίτιση ενός βρέφους. Επομένως, είναι μια από τις σημαντικότερες πρώιμες διαδικασίες που συμβαίνουν στη ζωή. Για το λόγο αυτό, η ακεραιότητα της λειτουργίας όλων των ανατομικών δομών που εμπλέκονται στη διαδικασία αυτή, είναι μείζονος σημασίας.                                           

Η διαδικασία της απομύζησης παρέχει στο βρέφος αισθητηριακή και κινητική διέγερση, η οποία είναι σημαντική για την εξελισσόμενη αναπτυξιακή του πορεία και συγκεκριμένα για τη νευρολογική του ωρίμανση, που θα επιφέρει τις ανάλογες αλλαγές στην ανατομία και τη φυσιολογία του μηχανισμού σίτισης-κατάποσης.                   

Δεν θα πρέπει να παραλείψουμε να αναφέρουμε πως ο θηλασμός αποτελεί και την αρχή για την επικοινωνιακή ανάπτυξη του βρέφους, εφόσον όταν το βρέφος χρειάζεται να τραφεί, επικοινωνεί με τη μητέρα του μέσω του κλάματος, για να «απαιτήσει» το γεύμα του.                                                           

Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις, προκύπτουν ποικίλα ιατρικά προβλήματα που αναπτύσσονται πριν τη γέννηση, κατά τη διάρκειά της ή μετέπειτα και μπορούν να προκαλέσουν σοβαρές αναπτυξιακές δυσκολίες στο βρέφος, στην περίπτωση που αυτό επιβιώσει. Τα προβλήματα αυτά είναι πολύ πιθανό να οδηγήσουν σε διαταραχές παιδιατρικής σίτισης και κατάποσης (δυσφαγία/δυσκαταποσία).                                       

Ορισμοί

Τί είναι η δυσφαγία; Είναι η διαταραχή της κατάποσης σε οποιοδήποτε στάδιό της (Πρώιου, 2003). Είναι η καθυστέρηση ή η λάθος κατεύθυνση μεταφοράς της στερεάς τροφής ή και των υγρών από τη στοματική κοιλότητα στο στομάχι (Καμπανάρου 2007). Οφείλεται, κυρίως, σε μυϊκή αδυναμία, μυϊκό αποσυντονισμό, χαμηλό επίπεδο γνωστικών λειτουργιών ή έλλειψη κινήσεων εξαιτίας τραυματισμού, λόγω του ότι προσβάλλεται το μέρος του εγκεφάλου που ρυθμίζει τη λειτουργία της κατάποσης ή κρανιακά νεύρα που συνδέονται με αυτήν. Μπορεί να παρατηρηθεί σε όλες τις ηλικίες, από τη βρεφική έως την τρίτη ηλικία. Προσοχή! Η δυσκολία ενός παιδιού για κατάποση/διαχείριση στερεών ή υγρών τροφών, δε συνεπάγεται απαραίτητα με δυσφαγία. Η διάγνωση της δυσφαγίας γίνεται έπειτα από αξιολόγηση ειδικών.                                                                                                                               

Τί είναι η λογοθεραπεία;  Λογοθεραπεία είναι η επιστήμη που ασχολείται με τις διαταραχές λόγου, φωνής, ομιλίας και μάσησης – κατάποσης σε παιδιά και ενήλικες, όποια κι αν είναι η αιτία αυτών των διαταραχών: νευρολογική, εξελικτική ή λειτουργική. Η Λογοθεραπεία αποσκοπεί στην ανάπτυξη της εξωλεκτικής και λεκτικής επικοινωνίας, την καθαριότητα της ομιλίας και της φωνής και στην παραγωγή λόγου των βαρήκοων. Η λογοθεραπεία έχει τη δυνατότητα να προλαμβάνει και να αντιμετωπίζει αποκλίσεις σε αυτούς του τομείς από τη βρεφική έως τη γεροντική ηλικία.                                                       

Τεχνικές και μέθοδοι σίτισης

Η μέθοδος της παρουσίασης, ο συγχρονισμός και ο προγραμματισμός της παρουσίασης των υγρών και στερεών τροφών, μπορεί να σχεδιαστεί, να συζητηθεί, να παρουσιαστεί και να παρακολουθείται από την οικογένεια σε συνεργασία με τον παιδίατρο ή/και τον λογοθεραπευτή. Η προετοιμασία για τη σίτιση ή το γεύμα, ο τρόπος με τον οποίο εισάγεται ο εξοπλισμός και το πότε και για πόσο θα χρησιμοποιηθεί, είναι μείζονος σημασίας για τη διαχείριση των προβλημάτων σίτισης.

Προετοιμασία του παιδιού για σίτιση

Τα βρέφη και τα παιδιά μπορεί να χρειαστούν μια ευκαιρία, ώστε να καταφέρουν να ηρεμήσουν και να συγκεντρωθούν στη σίτιση. Το υπερευαίσθητο παιδί που μπορεί να αρνηθεί εύκολα το άγγιγμα στο πρόσωπο/στόμα και τον εξοπλισμό σίτισης, μπορεί να χρειάζεται ασκήσεις στοματικής απευαισθητοποίησης, ώστε να απευαισθητοποιήσει το στόμα του πριν από μια τροφή. Το υποτονικό παιδί μπορεί να χρειάζεται διεγερτικά ερεθίσματα από το περιβάλλον στο πρόσωπο και το στόμα του, ώστε να προετοιμαστεί για την έναρξη και τον συντονισμό της κίνησης. Το παιδί που έχει καθυστερημένες, μειωμένες ή ανώριμες δεξιότητες σίτισης μπορεί να εξασκηθεί σε στοματικές ασκήσεις και δραστηριότητες μάσησης πριν από το γεύμα, για να διευκολυνθούν οι δεξιότητες που είναι επιθυμητές για την εισαγωγή νέων υφών τροφίμων. Ορισμένες ασκήσεις ή δραστηριότητες που βοηθούν το παιδί ή το βρέφος να προετοιμαστεί για τη λήψη μιας τροφής είναι:

• Τροποποιήσεις στο περιβάλλον σίτισης
• Εξασφάλιση της κατάλληλης θέσης
• Ασκήσεις στοματικής απευαισθητοποίησης ή διέγερσης
• Παιχνίδια για το στόμα
• Άγγιγμα και οπτικό σήμα πριν ή κατά τη διάρκεια του γεύματος
• Παιχνίδια για μάσημα/δάγκωμα
• Παιχνίδια γευσιγνωσίας
• Διαχείριση του εξοπλισμού σίτισης ή/και των τροφίμων
• Παιχνίδια ρόλων στα γεύματα

Η επιλογή των δραστηριοτήτων θα εξαρτηθεί από:

• Τα βασικά προβλήματα που προκύπτουν στην αξιολόγηση
• Την ηλικία του παιδιού
• Τις ατομικές ανάγκες του παιδιού και της οικογένειάς του
• Το περιβάλλον στο οποίο θα σιτιστεί το παιδί

Δύο κύριοι τομείς στη θεραπεία της προετοιμασίας του στόματος, είναι οι ασκήσεις στοματικής απευαισθητοποίησης και στοματικής διέγερσης.

Στοματική απευαισθητοποίηση

Οι ασκήσεις απευαισθητοποίησης εισάγονται συχνά όταν ένα παιδί εκδηλώνει αρνητικές ή υπερβολικές αντιδράσεις σε φυσιολογικά αισθητήρια ερεθίσματα, όπως η αφή, η γεύση, η θερμοκρασία ή η υφή των τροφίμων (Rausch, 1981, Anderson, 1986). Το παιδί που εμφανίζει αυτές τις συμπεριφορές, συχνά θεωρείται ένα στοματικά αμυνόμενο ή υπερευαίσθητο στη στοματική περιοχή παιδί. Το υπερευαίσθητο παιδί περιορίζει συνήθως την εξερεύνηση στη στοματική περιοχή, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε έλλειψη στοματικής σίτισης και εμπειριών που μπορεί να έχουν περαιτέρω αρνητικές επιπτώσεις στις στοματικές δεξιότητες και τις δεξιότητες σίτισης. 

Οι ασκήσεις και οι δραστηριότητες απευαισθητοποίησης θα πρέπει να στοχεύουν στην παροχή ενός ερεθίσματος που είναι ενδιαφέρον, άνετο και αποδεκτό από το παιδί, ενώ θα πρέπει να απωθήσουν σταδιακά την ενεργοποίηση των μη φυσιολογικών αντανακλαστικών του παιδιού (Morris& Klein, 2000). Οι ασκήσεις περιλαμβάνουν τη χρήση δακτύλων, του αντίχειρα, ειδικά παιχνίδια για να τα βάζει το παιδί στο στόμα του (π.χ. μασητικά), ηλεκτρικές οδοντόβουρτσες, πιπίλες κ.ά.                  

Τα παιχνίδια και οι δραστηριότητες απευαισθητοποίησης μπορούν επίσης να περιλαμβάνουν:

• Σταδιακές αλλαγές θέσης και εξοπλισμού
• Σταδιακή εισαγωγή νέων γεύσεων
• Σταδιακή εισαγωγή σε μιας νέας πυκνότητας τροφή ή υγρό

Στοματική διέγερση

Οι ασκήσεις διέγερσης επιλέγονται βάση:

• Του μυϊκού τόνου (αντοχή και δύναμη των μυών)
• Της κίνησης των χειλιών, του προσώπου, της γνάθου, της γλώσσας και της υπερώας
• Δεξιοτήτων πιπιλίσματος, δήξεως(δαγκώματος) και μάσησης

Ασκήσεις διέγερσης κατάλληλες για νεογέννητο

 Όταν ένα παιδί εκδηλώνει φτωχά αντανακλαστικά αναζήτησης της θηλής ή μειωμένο αντανακλαστικό του θηλασμού τους 4 πρώτους μήνες της ζωής του, τότε η διέγερση αυτών των αντανακλαστικών πριν και κατά τη διάρκεια της σίτισης θα διευκολύνει:

• Τη βελτιωμένη θέση της κεφαλής
• Το βελτιωμένο άνοιγμα του στόματος προκειμένου να δεχθεί το στήθος ή τη θηλή
• Την προς τα εμπρός θέση της γλώσσας και την τοποθέτησή της πάνω από τη γραμμή των ούλων
• Την μείωση και την ομαλοποίηση του φαρυγγικού αντανακλαστικού πριν την είσοδο του μαστού/θηλής
• Την έναρξη του θηλασμού και
• Την προεξοχή των χειλιών επάνω στο στήθος καθώς και το κλείσιμό τους

Για να διεγερθεί το αντανακλαστικό αναζήτησης της θηλής πριν από τη σίτιση, θα πρέπει πρώτα να εξασφαλίσουμε ότι το σώμα του παιδιού είναι σε καλή θέση και ότι το κεφάλι του υποστηρίζεται. Στη συνέχεια, χαϊδεύουμε το στόμα του παιδιού ξεκινώντας από τη γωνία του στόματος με κατεύθυνση προς το αυτί του. Αυτή η διαδικασία θα προκαλέσει τη στροφή του κεφαλιού προς την πλευρά που έχει διεγερθεί σε συνδυασμό με το άνοιγμα του σαγονιού, την προς τα εμπρός τοποθέτηση της γλώσσας πάνω από το κάτω χείλος και την ενεργοποίηση του φαρυγγικού αντανακλαστικού.

Εάν το βρέφος δε γυρίσει το κεφάλι του ή δεν ανοίξει το στόμα του, τότε η στροφή της κεφαλής μπορεί να γίνει με το χέρι του γονέα που υποστηρίζει το κεφάλι του βρέφους, πιέζοντας απαλά με τον αντίχειρα τη γνάθο, ώστε να συμπιέσει το σαγόνι. Μόλις ανοίξει το στόμα, ένα καθαρό δάχτυλο μπορεί να εισαχθεί στο στόμα του βρέφους, ασκώντας πίεση στη σκληρή υπερώα προκειμένου να διεγείρει το θηλασμό. Αυτή η άσκηση θα πρέπει να επαναλαμβάνεται μερικές φορές και στις δύο πλευρές για να διεγείρει το αντανακλαστικό πριν και κατά τη διάρκεια του θηλασμού ή της σίτισης από το μπιμπερό, όταν το παιδί πεινάει.

Ασκήσεις διέγερσης κατάλληλες για μεγαλύτερα βρέφη και παιδιά

 Καθώς το παιδί αναπτύσσεται, οι στοματικές ασκήσεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την αναστολή των μη φυσιολογικών μοτίβων, αλλά κυρίως για να διεγείρουν τα μοτίβα της κίνησης του στόματος για τη διευκόλυνση του δαγκώματος, της μάσησης, της πλαγίωσης της γλώσσας και των δεξιοτήτων πόσης από ποτήρι και σίτισης με το κουτάλι. Τα παιχνίδια μάσησης και οι ειδικές ηλεκτρικές οδοντόβουρτσες μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως διεγερτικά εργαλεία για τη διευκόλυνση του στοματικού μυϊκού τόνου και της κίνησης. Για παράδειγμα, πριν την κατανάλωση πολτοποιημένων, ημι-στερεών τροφών ή ψιλοκομμένων στερεών τροφών, μπορεί να δοθεί στο παιδί να κρατήσει μια ηλεκτρική οδοντόβουρτσα (με βοήθεια αν είναι απαραίτητο) όπου θα κατευθύνεται στην άκρη του στόματος για να διευκολύνει τη μάσηση και την πλευρική κίνηση της γλώσσας.      

Είναι σημαντικό να αναφερθεί, ότι οι ασκήσεις δεν είναι χρήσιμες από μόνες τους, αλλά έχει σημασία και ο τρόπος με τον οποίο θα ενσωματωθούν στην καθημερινότητα της οικογένειας. Είναι ζωτικής σημασίας να ενσωματωθούν πρακτικές και χρήσιμες ασκήσεις που πρόκειται να έχουν άμεσα και ευεργετικά αποτελέσματα στη μυϊκή δομή του στόματος, στη διατροφή και την παραγωγή λόγου του παιδιού και που μπορούν να διεξαχθούν στην πράξη από την οικογένεια.

Ασκήσεις με φαγητό για στοματοπροσωπική ενδυνάμωση και συντονισμό

Αν το παιδί δεν παρουσιάζει κάποια τροφική αλλεργία, τα παρακάτω γλυκίσματα θα ενισχύσουν τις προσπάθειές του να αναπτυχθεί το εύρος κινητικότητας της γλώσσας, δηλαδή την ανύψωση και πλευρικότητα της γλώσσας, τη στοματική συναίσθηση, τη κινητικότητα των χειλιών και πολλά ακόμη.

• Γλειφιτζούρια
• Δημητριακά σε σχήμα κύκλου
• Πραλίνα/μέλι/γιαούρτι
• Καλαμάκια
• Γλωσσοπίεστρα

Επίσης, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε πιο δύσκολα προς μάσηση φαγητά, όπως καρότα, μήλα, σέλερι, φαγητά με υφή σαν λάστιχο (π.χ. ζαχαρωτά, σωλήνες μάσησης, τσίχλες) προς ενίσχυση της γνάθου. Αυτό μπορεί να λειτουργήσει θετικά και για παιδιά που τρίζουν τα δόντια τους, δαγκώνουν τα χέρια τους, τις αρθρώσεις των δακτύλων τους, τα ρούχα τους κ.α. Φυσικά, για παιδιά που δεν καταναλώνουν ζάχαρη, οι τροφές αυτές μπορούν εύκολα να αντικατασταθούν είτε με τροφές χωρίς ζάχαρη, είτε με υποκατάστατα ζάχαρης (π.χ. ζάχαρη καρύδας, μέλι, σιρόπι σφενδάμου ή αγαύης).

*Να σημειωθεί ότι οι παραπάνω ασκήσεις είναι για παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας (4+) και ότι για μικρότερες ηλικίες χρησιμοποιούμε σωλήνες μάσησης οι οποίες κυκλοφορούν στο εμπόριο. Επιπλέον όλες οι παραπάνω ασκήσεις γίνονται πάντα με επίβλεψη και με τον ενήλικα να κρατάει το γλυφειτζούρι ή όποιο άλλο εργαλείο χρησιμοποιούμε για την πραγματοποίηση των ασκήσεων.

Μετάβαση στις στέρεες τροφές

Η βιβλιογραφία υποστηρίζει πως υπάρχει μια κρίσιμη περίοδος στην ανάπτυξη του παιδιού, κατά την οποία είναι πλέον σημαντικό να εισαχθούν οι στερεές τροφές στη διατροφή του, ώστε να εξομαλυνθεί η μετάβαση, καθώς και να αναπτυχθούν οι κατάλληλες στοματοκινητικές δεξιότητες και οι δεξιότητες μάσησης, δήξεως(δαγκώματος) και σίτισης (Thorpe & Zangwill, 1961, Illingworth & Lister, 1964, Illingworth, 1969, Stevenson & Allaire, 1991). Η κρίσιμη ή ευαίσθητη αυτή περίοδος της εισαγωγής στερεών τροφών φέρεται να είναι μεταξύ 6 και 15 μηνών. Εάν η εισαγωγή συμβεί πέρα από την περίοδο αυτή, τότε η μετάβαση είναι συνήθως πιο δύσκολη και απαιτεί την εκμάθηση ειδικών κινήσεων δαγκώματος, πλαγίωσης της γλώσσας και μάσησης (Thorpe & Zangwill, 1961, Illingworth & Lister, 1964, Illingworth, 1969, Stevenson & Allaire, 1991).                                                             

Αυτές οι πληροφορίες είναι σημαντικές για τους θεραπευτές και τις οικογένειες των παιδιών από την άποψη της παρέμβασης. Εάν η μετάβαση στις στερεές υφές μπορεί να διευκολυνθεί μέσα στην κρίσιμη περίοδο της μάθησης, τότε η μετάβαση μπορεί να συμβεί πιο φυσικά και με επιτυχία. Εάν ένα παιδί απαιτεί θεραπεία σίτισης, πέρα από την κρίσιμη περίοδο, όπως το παιδί των 18 μηνών που σιτίζεται μόνο με πολτοποιημένες τροφές και είχε περιορισμένη έκθεση σε ημι-στερεές τροφές και σνακ, τότε αυτές οι στοματοκινητικές δεξιότητες είναι απίθανο να κατακτηθούν με απλή έκθεση στο φαγητό. Το παιδί μπορεί να χρειάζεται να καταναλώσει περισσότερες τροφές, προκειμένου να μάθει τις ειδικές κινήσεις του στόματος και ακόμα και στην περίπτωση που είναι πρόθυμο να καταναλώσει μια νέα υφή, μπορεί να έχει δυσκολία στο να γνωρίζει το πως να προετοιμάσει την υφή της τροφής πριν από την κατάποση.

Εν κατακλείδι…

Η σίτιση αρχίζει κατά τη γέννηση και έχει τεράστιο αντίκτυπο στην ανάπτυξη, την υγεία και αργότερα στις κοινωνικές δεξιότητες και την ανεξαρτησία του παιδιού. Είναι η πρώτη μορφή επικοινωνίας και παρέχει τη στοματοκινητική και λειτουργική βάση για τη μετέπειτα παραγωγή του λόγου και της επικοινωνίας. Η έγκαιρη και κατάλληλη παρέμβαση σίτισης σε παιδιά που το έχουν ανάγκη (πχ σε περιπτώσεις δυσφαγίας) θα διευκολύνει τις κινήσεις και τον συντονισμό της ανατομίας του στόματος για την παραγωγή της ομιλίας. Η σίτιση διαδραματίζει σημαντικό ρόλο και επηρεάζει κι άλλους σημαντικούς τομείς της επικοινωνίας του παιδιού, αλλά και την κοινωνική, σωματική και γνωστική του ανάπτυξη. Η σίτιση είναι μια από τις βασικές ανάγκες και μεθόδους της επιβίωσής μας. Παρέχει, τέλος, πολλές ευκαιρίες στο παιδί ώστε να αναπτύξει την ανεξαρτησία του και να κοινωνικοποιηθεί μέσα στην κοινότητα.  Οτιδήποτε σας προβληματίζει σχετικά με την ομιλία, την ανάπτυξη και τη σίτιση του παιδιού σας, καλό είναι να το συζητάτε με τον παιδίατρό σας και να βρίσκετε από κοινού τη δίοδο που θα δώσει λύση στους προβληματισμούς σας. Και μην ξεχνάτε! Η καλύτερη θεραπεία είναι η έγκαιρη παρέμβαση!

Γυρίστε στην επόμενη σελίδα….

Το περιεχόμενο αυτού του blog αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία της εταιρίας LITTLE HANDS BLW. Συνεπώς, ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ κάθε αναδημοσίευση, αντιγραφή ή τροποποίηση του χωρίς την έγγραφη συγκατάθεση της εταιρίας. Εάν ενδιαφέρεστε για το περιεχόμενο του blog, μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί μας για να συζητήσουμε πως θα μπορούσαμε να συνεργαστούμε.